Ауырлық күшінің әрекетінен сұйықтар мен газдарда болатын қысым

Сабақтың тақырыбы: Ауырлық күшінің әрекетінен сұйықтар мен

газдарда болатын қысым

Сабақтың мақсаты:

Білімділік: Ауырлық күшінің әрекетінен сұйықтар мен

газдарда болатын қысымның қандай шамаларға тәуелді екенін анықтау, себебін

түсіндіру, формуласын қорытып шығару.

Дамытушылық: Пәнге деген қызығушылығын арттыру. Алған

білімдерін іс жүзінде қолдана білу дағдысын, ойлау, есте сақтау қабілеттерін

дамыту.

Тәрбиелік: Ұқыптылыққа, еңбекеқорлыққа тәрбиелеу.

Сабақтың типі: Аралас сабақ.. Жаңа тақырыпты түсіндіру

Сабақтың әдісі: Көрнекіліктерді қолдана отырып, әңгіме

түрінде түсіндіру.

Сабақтың барысы:

І.

Ұйымдастыру кезеңі-2мин

ІІ.

Үй тапсырмасын сұрау. Өткенді қайталау-10 мин

А) Суреттерге түсініктеме беріңдер

Ә) Физикалық диктант

1.

Белгілі бір бетке түсетін күш әрекетінің нәтижесін сипаттайтын шама

2.

Қысымды қалай анықтайды?

3.

Қысымның қандай бірліктерін білесіңдер?

4.

Қысымды сыртқы әрекет күшнің бағытында ғана тарататын қандай дене?

5.

Паскаль заңы қалай айтылады?

6. Гидравликалық машиналарда күштен 2 есе ұтсақ, жолдан...?

Жауаптары:

1.

Қысым

2.

p=F/S

3.

Па, гПа, кПа, МПа

4.

Қатты дене

5.

Сұйыққа немесе газға түсірілген қысым осы сұйықтың немесе газдың әрбір

нүктесіне өзгеріссіз беріледі

6.

2 есе ұтыламыз

Б) Сапалы есептер

1.

Өздеріңе белгілі қысымды кеміту тәсілдерін атаңдар.

2. Неге кесетін және тесетін құралдарды қайрайды?

3.

Өздеріңе белгілі қысымды арттыру тәсілдерін атаңдар

4.

Төменде келтірілген шамалардың қайсысы ең көп, қайсысы ең аз:5 кН/м2;50 Н/см2;500

Па?

5.

Еденде тұрған адам қалай тез арада еденге түсіретін қысымын 2 есе арттыра

алады?

6.

Жабық ыдыстағы газды қыздырғаннан ондағы молекулалар саны артпайды. Онда

неліктен молекуланың ыдыс қабырғасына түсіретін қысымы артады?

7.

500 Н күштің 2м2 ауданға түсіретін қысымын есепте

8.

20000 Па қысымды килопаскаль және гектопаскаль арқылы өрнекте

ІІІ.

Жаңа тақырыпты түсіндіру- 20 мин

Біз өткен тақырыпта гидравликалық машинадағы сұйыққа сыртқы күштер

әрекет еткен кездегі қысымның берілуін қарастырғанбыз. Алайда сұйықтың өз

ішінде де қысым болады:сұйық ауырлық күшінің ықпалында болады да, сұйықтың

төменгі қабаттарына оның жоғарғы қабаттарының салмағы әрекет етеді.

106-суретті

түсіндіру.

Қорытынды:

сұйық қабаты неғұрлым төмен (терең) орналасқан болса, ондағы ауырлық күші

әрекетінен болатын қысым соғұрлым үлкен болады.

Оны

тәжірибе жасап та тексерейік. Манометрмен тәжірибені көрсету, сонда

байқайтынымыз: құралды суы бар ыдысқа неғұрлым терең батырған сайын оған қысым

көбірек түседі. Бұл сұйық ішіндегі қысымның тереңдік артқан сайын ұлғаятынын

дәлелдейді. Егер судың орнына басқа кез келген сұйықты алсақ та нәтиже дәл

осындай болады.

Ал

газдарға келетін болсақ, бұл жағынан алғанда, олардың сұйықтардан өзгешелігі

жоқ. Бірақ газдың тығыздығы сұйықтың тығыздығынан жүздеген есе кем, сондықтан

ыдыстағы газдың салмағы өте аз. Сол себепті оның салмақтық қысымын көп жағдайда

елемеуге болады.

Сұйық ішіндегі қысымның тереңдікке тәуелді болатынын адам суға

сүңгу кезінде есте ұстауы қажет.

Тереңдік

өскен сайын ќысым ұлғаяды, ал теңіздер мен мұхит түбінде ең жоғарғы мәнге

жетеді. Мысалы, 10 км тереңдіктегі судың ќысымы 100 миллион паскальға жетеді.

Осындай

тереңдіктегі орасан зор ќысымға ќарамастан, ол жерлерде де кейбір әр түрлі

инетерілі, рак тәріздес, моллюскалар, ќұрттар және терең суда болатын балыќтар өмір

сүреді. Бұл жануарлардың организмі үлкен ќысымда өмір сүруге бейімделген,

олардың ішкі ќысымы да жоғары болады.

Бұл

тереңдіктерге күн сәулесі түспейді (ол 180 м тереңдікте сөнеді), сондыќтан

онда мәңгі ќаратүнек. Тереңдегі жануарлардың кейбірі соќыр, ал кейбірінің көзі өте

жетілген, кейбір терең судағы жануарлардың өздері жарыќ шығарады.

Адам

су асты дүниесін ерте заманнан игере бастады. Тәжірибелі жаќсы дайындалған сүнгігіштер

(меруерт аулағыштар, теңіз омыртќасыз жандарын жинағыштар), дем алуды 1—2 мин. тоќтатып

еш ќұралсыз 20–30 м (кейде одан да артыќ) тереңге жетеді. Адам үлкен тереңдіктерге арнайы киімсіз түсе алмайды. Бұған ауаның жоќтығымен ќатар, адамныңќабырғаларын ќатты майыстырып, кейде сындырып

жіберетін гидростатикалыќ ќысым кедергі келтіреді.

Су

астында болу уаќытын ұлғайту үшін, бастапќыда ќамыстан жасалған дем алатын түтіктер,

ауа толтырылған тері ќаптарпайдаланылды.

Айта

кету керек, су бетіне шығып тұратын түтік арќылы, тек 1,5 м тереңдікте ғана

дем алуға болады.

‡лкен тереңдікте кеудені сығатын, судың ќысымы мен оның ішіндегі

ќысымның айырымының өсетіні сонша, адамның дем алғанда өзінің кеудесінің көлемін

ұлғайтып, оны таза ауамен толтыруға күші жетпейді.

1,5 м тереңдіктен жоғарыда сол

тереңдіктегі су ќысымына тең ќысымға дейін сығылған ауамен ғана дем алуға

болады.

1943 ж. Ж. Кусто мен Э. Ганьян

адамның су астында дем алуға арналған сығылған ауасы бар арнайы аппарат аквалангтыойлап шығарған

(1-сурет).

Осы аквалангтың арќасында су астында жүзу

ќызыќты кең тараған спрот түріне айналды

Акваланг су астында (шамамен 40 м

тереңдікте) бірнеше минуттан бір сағаттан астам (саяз суларда) уаќыт ішінде жүруге

мүмкіндік береді. Аквалангпен 40 м-ден астам тереңге түсуге болмайды,

себебі, үлкен ќысымға дейін сығылған ауамен дем алу азоттыќ наркозға әкеледі. Әр

түрлі тереңдіктердегі су асты жұмыстары үшін арнайы сүңгитін скафандрларпайдаланылады. Егер скафандр жұмсаќ болса

(резиналы), бірнеше ондаған метр тереңдікке ғана бата алады. ‡лкен тереңдіктерде адам тек ќатты (панцир) скафандрде жұмыс істей алады (2-сурет). Соңғы жағдайда бату тереңдігі 300 м-ге жетеді. Теңіздер мен мұхиттардың үлкен тереңдіктерін зерттеуге батисферлер мен батискафтар (3-сурет) ќолданылады.

Батисферді су бетіндегі кемеден троспен түсіреді. Бірінші рет оны

1892 ж. итальяндыќ Бальзамелло пайдаланған.

Ол

кезде оның бату тереңдігі 165 м болса, кейін 1 км-ден асты.

Батискаф кемемен трос

арќылы байланыспаған, ол — автоматты басќарылатын (өзі жүретін) аппарат

(4-сурет). 1-ші батискафты швейцар ғалымы О. Пиккар 1948 ж. ойлап

тауып, оны ќұрастырып және тексерген. 1960 ж. ќаңтарда ғалымның баласы

Ж. Пиккар Д. Уолшпен бірге батискафпен Тыныќ мұхитындағы Мариан

науасының түбіне жеткен. Оның максималь тереңдігі (1957 жылы совет зерттеуші

«Витязь» кемесімен аныќталған) 11 022 м.

Енді сұйықтың ыдыс түбіне және қабырғаларына

түсіретін қысымды есептеуді қарастырайық.

Слайд

арқылы. p=rgh

Алынған формуладан ауырлық

күші әрекет еткен сұйықтың қысымы ыдыс табанының ауданына тәуелді болмайтыны,

тек қана сұйық бағанының биіктігіне және оның тығыздығына байланысты болатыны

шығады.  

Судың бірдей мөлшері әр түрлі

ыдыстардың түбіне әртүрлі ќысым түсіре алады. Бұл ќысым сұйыќ бағанасының

биіктігіне тәуелді болғандыќтан, жіңішке ыдыстарда кең ыдыстарға ќарағанда

ќысым көп болады. Осыдан, судың аз мөлшерімен өте үлкен ќысым түсіруге болады.

1648 жылы бұны Б. Паскаль бұлтартпай дәлелдеді. Ол сумен толтырылған бөшкеге

жіңішке түтік орнатып, оған үйдің екінші этажының балконынан бір кружка су ќұяды.

Су үлкен биіктікке көтеріліп, бөшкедегі ќысым артќаны сонша, оның ќұрсаулары үзіліп

кеткен.

Біздің алған нәтижелер, тек сұйыќ емес газға

да орындалады. Оның ќабаттары да бір-біріне ќысым түсіреді.

ІV. Тақырыпты бекіту - 10 мин

а) Өзін-өзі тексеру сұрақтарына жауап беру

ә) 22-жаттығу

V. Үй тапсырмасын беру. §47 -1 мин

V. Оқушыларды бағалау- 2 мин